1. Paranın değeri üzerinde yazılı olan rakamdır ancak siz parayı kazanma şeklinize göre bu değeri farklı algılarsınız. Eğer çok zor para kazanıyorsanız aynı miktarda parayı harcarken on kez düşünürsünüz, oysa o miktar parayı babanız verdiyse veya sokakta bulduysanız çok kolay harcarsınız. Paranın her durumda değerinin aynı olduğunu unutmayın, çaba harcamadan elinize geçen para da aynı çaba harcadığınız para kadar değerlidir. Örneğin, 6 ay binbir emekle biriktirdiğiniz 10.000 TL piyangodan kazandığınız 10.000 TL ile aynı değerdedir ama piyangodan kazandığınız parayı çok kolay harcarsınız.

2. Bir ürünün indirime girmiş olması karşılığında ödeyeceğiniz paranın gözünüzdeki değerini düşürür, oysa bir ürünü ancak ihtiyacınız varsa satın almalısınız. İndirimden dolayı tasarruf ettiğinizi düşündüğünüz rakamın gerçek bir tasarruf olmadığını unutmayın, aksine indirimdeki ürüne ödemiş olduğunuz rakam her zaman net bir harcamadır. Örneğin, 1000 TL’lık bir ürünü 500 TL’na inmiş diye almanız durumunda 500 TL tasarruf etmiş olmazsınız, aksine 500 TL harcamış olursunuz.

3. Size sunulan indirimlerin her zaman oranına değil tutarına bakın, aksi halde düşük fiyatlı ürünlerdeki indirim oranını yüksek, buna karşın yüksek fiyatlı ürünlerdeki indirim oranlarını ise düşük algılarsınız. Örneğin, 500 liralık bir üründen elde ettiğiniz 100 TL indirim size iyi görünür ama 100.000 liralık bir üründe 100 TL indirim yapmalarını hiç umursamazsınız, oysa 100 TL her durumda 100 TL’dır.

4. Pasif bir gelir üretmeyen hiçbir şey yatırım değildir. Yatırım, size periyodik olarak veya belirli bir dönem sonunda getiri sağlayabilecek olan şeylerdir. Örneğin, otomobil bir yatırım değildir ama kira getiren bir gayrimenkul yatırımdır. Zihniniz beğendiğiniz şeyleri yatırım olarak tanımlamaya yönlendirecektir sizi, çok istediğiniz spor otomobil için “ama araba fiyatları yükseliyor hep” bahanesini bulmanız gibi.

5. Her zaman bütçe yapın ve buna uymaya çalışın. Bütçe yaparken harcamalarınızdan geriye kalanı biriktirmeyin, her ay sabit bir birikim yaptıktan sonra kalan paranızı harcayın. Aylık gelirinizin sabit bir oranını tasarrufa ayırın ve iradenizi zorluyorsa bunu para elinize geçmeden ayrılacak şekilde organize edin. Örneğin aybaşında otomatik olarak bankanıza adınıza fon almak için talimat verebilirsiniz.

6. İnsanlar genellikle bütçelerinde belirli kategoriler belirleyerek bu bütçelere uymaya çalışırlar, ancak bir kalemdeki bütçeyi tükettiğinizde ortaya çıkan zorunlu harcamalarınız için kredi benzeri dış kaynaklara bakmadan önce diğer değiştirilebilir bütçe kalemlerine bakmalısınız. Örneğin, yiyecek bütçeniz tükendiğinde eve misafir gelecekse nakit avansı çekmek yerine eğlence bütçenizden para kullanmalısınız. Çoğu insan zihinlerinde belirledikleri bütçe kategorilerine uymak için gereksiz yere borçlandıkları paraya maliyet öder.

7. İnsanlar kötü günleri için bir köşede paralarının olmasını rahatlatıcı bulur. Bu nedenle bankada paraları olmasına rağmen harcamaları için kredi kullanırlar. Örneğin, bankada 100.000 TL’niz varsa ve ayda %1 faiz kazanıyorsanız 500.000 TL’na bir ev alırken nakit ödeme tutarını olabileceğinden 100.000 TL düşük tutarak, o para dursun ihtiyacımız olabilir diye düşünür ve ayda %2’den 100.000 TL fazla kredi kullanırsınız. Her zaman paranın maliyeti getirisini aştığı durumda öz kaynaklarınızı kullanmalısınız. Acil bir ihtiyacınız olursa o zaman kredi kullanırsınız.

8. İnsanlar promosyonlu veya bedava ürünleri cazip bulur oysa bunlar muhakemenizi bozmak ve daha fazla harcama yapmanız içindir. Örneğin, yanında hediye sunan bir ürünün fiyatı her zaman ürünün tekil fiyatından daha pahalı olacaktır (size bu hediyeyi teklif eden şirketlerin aptal olduğunu düşünmüyorsunuz değil mi?). Bu nedenle size bedava yiyecek ve içki sunan bir kumarhaneye gittiğinizde bu bedavaların kat kat üzerinde harcama yapmaya direnemezsiniz.

9. Parayı harcadığınız ortam paranın değeri hakkındaki algınızı etkiler. Caddede büfeden 50 TL’ya meyvesuyu içmeyi pahalı bulursunuz, oysa klas bir beach’de 50 TL meyve suyuna verilebilir. Salaş bir restoranda köfteye istenen 200 TL çok fazladır oysa Bodrum’da şık bir restoranda 200 TL yemek parası gayet uygundur. Her zaman zihninizde para değerinin arkasındaki hikayeyi unutmaya ve paranın mutlak değerine odaklanmaya çalışın.

10. Parayı harcama nedeniniz de paranın değeri hakkındaki algınızı değiştirir. Örneğin para çekerken ATM’de ödediğiniz 10 TL komisyon çok fazladır ama keyifle yemek yediğiniz restoranda garsona bahşiş verdiğiniz 10 TL hiç rahatsız etmez.

11. Paranın gerçek değerini zihninizde canlandırmak için fırsat maliyetine odaklanmaya çalışın. Örneğin, lüks bir restoranda vereceğiniz 500 TL’nin az mı çok mu olduğunu anlamak için evinizin bir haftalık yiyecek bütçesini düşünün. Paranın değerini, o harcamayı yapmanız durumunda vazgeçmiş olacağınız şeyler belirler.

12. Başkalarının herhangi bir şeyin çok değerli olduğunu söylemesi o şeyin değerli olduğunu kanıtlamaz. Her zaman sunulan değerin rasyonelliğini ölçmelisiniz. Örneğin, son olarak beyaz bir panoya bantlanmış bir patatesten oluşan sanat eserine 1 milyon dolar ödedi bir sanatsever! Bodrumdaki lahmacun fiyatlarını hatırlayın. Bir ürüne aşırı ödemeler yapan birkaç salağın varlığı o ürünlerin gerçek değerinin o rakamlar olduğunu göstermez.

13. Zaman kıtlığı parayı harcama eğiliminizi etkiler. Tatil yerinizi seçerken fazla uğraşmak istemez ve -burası iyi işte- diyerek toplamda 10.000 TL fazla ödeyebilirsiniz, diğer yandan turizm acentasının etrafında bedava park yeri bulabilmek için 20 dakika dolaşmışsınızdır. Her zaman aylık kazancınızdan yola çıkarak 1 saatinizin değerini hesaplayın ve vaktinizi nelere harcayacağınıza buna göre karar verin. Size 1 saatlik gelirinizin üzerinde kazanç sağlamayacak şeylere vaktinizi ayırmayın.

14. İnsanlar ne yazık ki 100 TL etiket fiyatının üstünü çizerek indirim yapan ve ürünü 60 TL’na satan mağazaları tercih eder ama hiç indirim yapmadan aynı ürünü 59 TL’na satan mağazaları pahalı olarak algılar. Kampanya ve indirim söylemlerine kapılmayın her zaman satın alacağınız ürünün fiyatına bakın. Bu fiyatı da zaman içindeki fiyat gelişimini inceleyerek değerlendirin. Bir mağaza ürünü 300 TL’dan indirim sezonunda 200 TL’na indirdiğini iddia ediyorsa önceki dönem fiyatını bulun ve kontrol edin. Ayrıca mağaza ve internet sitesi satış fiyatlarını da her zaman karşılaştırın. Aynı ürünleri internette çok daha ucuza bulabilirsiniz.

15. Ürünlerin fiyatlarını karşılaştırmak için size verilen örnekleri akıllıca değerlendirin. Örneğin, 300.000 TL’lık evin fiyatına itiraz ettiğinizde ve size aynı daireyi Ahmet beyin 320.000 TL’na aldığını söylediklerinde zihniniz hemen 20.000 TL avantajınız olduğunu düşünür, oysa bu söylem evin olması gereken fiyatı hakkında hiçbir bilgi içermez. Belki de evin olması gereken fiyatı 280.000 liradır.

16. Ürünlerin özellikleri fazla abartılıyor, süsleniyor ve ilgi çekici tanımlarla ayrıştırılmaya çalışılıyorsa çok para ödeyeceksinizdir. Ogreten soslu organik çıtır piliç yanında tatlı ekşi soslu taze patates garnitürü 200 TL’ne satılıyorken köşedeki büfede piliç çevirme 50 TL’na satılır. Bu tür bilgileri okurken anlatılan hikayeyi dikkate almayın ve ne yediğinize ve onun makul değerine odaklanın.

17. Fazla para ödeme eğiliminizi engellemek için kredi kartınızla ödemek yerine yanınızda nakit para taşıyın. Zihniniz nakit ödemeyi acı verici bulacaktır çünkü desteden paraların gittiğini görürsünüz. Oysa kedi kartı ve banka ödemesiyle ödeme yaptığınızda kendinizi para harcıyormuş gibi düşünmezsiniz ne de olsa kağıt üzerinde bir takım rakamlardan başka bir şey görmüyorsunuzdur.

18. İnsanlar hemen kazanacakları 10.000 TL’yi yıl bir yıl sonra kazanacakları 12.000 TL’ne tercih ederler. Malesef zihin eldeki kuşu tercih eden kolaycı kararlara teslim olur. Paranın bugünkü ve gelecekteki değeri kavramlarını öğrenin ve buna göre karar verin. Eğer daha yüksek getiriler sağlayabilecekseniz biraz beklemek sorun olmamalıdır. Aynı şekilde size peşin ve taksit kampanyalı sunulan ödeme seçeneklerini kalem kağıtla hesaplayarak değerlendirin zira çoğu kez taksitle kolayca öderim düşüncesine takılarak o ürüne çok daha fazla ödeme yaparsınız veya tam aksine peşin ödemeyi avantajlı zannedersiniz ama paranın zaman değeriyle bakarsanız belki de taksitle ödemeniz daha iyidir.

19. Kullandıkça öde seçenekleri toptan öde seçeneğine göre her zaman daha pahalıdır. Birim kullanım bedeline baktığınızda rakam size cazip gözükür ve toplamda ne ödeme yapmanız gerekeceğini hesaplayamazsınız. Bu gibi durumlarda kullanım miktarını tahmin ederek bunun bedelini peşin alım bedeliyle karşılatırmalısınız.

20. Kredi kullandığınızda yalnızca aylık taksit ödemenize bakmayın. İnsanlar genelde sabit gelirli olduklarından ilk önem verdikleri şey taksit ödeyebilmeleridir oysa taksitin düşmesi için vadenin uzaması gerekir, vade uzadıkça da faiz yükü artar. Çok uzun vadelerde faiz o kadar artar ki uzayan vade bile taksiti ciddi oranda düşüremez. Her zaman anapara, toplam faiz ve toplam geri ödeme rakamlarına da bakın. Eğer nakit paranız varsa o paranın getirisi ile faiz maliyetini karşılaştırarak kullanacağınız kredi rakamına karar verin.

21. Fiyat pazarlığı yaparken size söylenen rakamdan yola çıkarak pazarlık etmeyin. Düşünmeniz gereken şey malın olması gereken fiyatıdır. Örneğin, satıcı 10.000 lira istediğinde 9.500 vereyim demeniz akıllıca değildir çünkü belki de ürünün olması gereken fiyatı 8000 liradır. Çoğu kez satın alacağınız ürünün olması gereken fiyatını bilmezsiniz. Bu gerçekle yüzleşin ve ödevinizi iyi yapın.

22. Malınızı satacaksanız malınız size olduğundan daha değerli gözükür. Bu gibi durumlarda rasyonel karar verebilmek için aynı malın alıcısı olduğunuzda vereceğiniz fiyatı düşünün. Diğer yandan bir malı aldığınız fiyatın o malın satış fiyatıyla alakası olmadığını ve fiyatın arz talebe göre belirlendiğini unutmayın. Örneğin 5 yıl önce evinizi 500.000 liraya almışsanız eviniz bugün piyasa koşulları nedeniyle 400 bile etmiyor olabilir.

23. Batık maliyet etkisine kapılmayın. Örneğin bir eve ayda 5000 lira taksit ödüyorsanız ve o bölgede ev fiyatları düşüyorsa, bir kere ödemeye başladık artık diye düşünmeniz her gün zararınızı artıracaktır. Eğer yatırımınızın değeri düşüyorsa hemen kol kesip çıkmanız gerekir. Halihazırda ödemiş olduğunuz bedel sizi bu karardan alıkoyacaktır. Zarardan çıkamamak batık maliyet etkisinin göstergesidir. Nasıl sevmediğiniz bir kitabı sırf aldım diye bitirmiyorsanız zararlı yatırımlardan da aynı şekilde çıkmalısınız.

24. Adalet algınızın sizi kandırmasına izin vermeyin. Arkadaşınız yolda 100 lira bulduysa ve size bunun 10 lirasını vermeyi önerirse bunu adaletsiz bulur ve bozulursunuz oysa biraz önce 10 liranız yoktu ama şimdi 10 lira fazla paranız olacaktır. Dolayısıyla akıllıca davranın ve size artı değer getiren şeyleri değerlendirirken adalet gibi ulvi kavramlara takılmayın.

25. Bir ürünün değerini o ürüne dair beklentileriniz belirler. Ünlü bir ressamın yaptığı tablo o yaptığına göre en az 100.000 lira olmalıdır çünkü önceki tabloları bu fiyata yakındı düşüncesi yanıltıcıdır. Her durumu birbirinden bağımsız şekilde değerlendirmelisiniz. Belki de ressamın paraya ihtiyacı var ve bu tabloyu 50,000 liraya satmaya razı olacaktır.

26. Sigorta almak gibi konularda dikkatli olun çünkü sigorta satışı zihninizde korku uyandırmayı amaçlar. Korku duyarsanız rasyonel karar veremezsiniz. Örneğin evinizi su basmasına karşı sigortalatmanız için satıcı sizi korkutan bir hikaye anlatır. Bu durumda ona sormanız gereken şey bu olayın olma riskidir. Diyelim ki üçüncü kattaki evinizin su basması olasılığı 1/10.000 dir ve sizden 100 TL prim istenmektedir. Evinizin değeri 500.000 lira ise bu 50 liralık bir risk taşıdığınız anlamına gelir oysa sizden 100 lira istiyorlar.

27. Kendinizi başkalarıyla kıyaslayarak karar vermeyin. İnsanların çoğu çevresine göre iyi durumda olmayı reel olarak iyi durumda olmaya tercih eder. Örneğin, arkadaşları 5000 lira kazanırken kendileri 6000 lira kazanıyorsa, bu durumu, arkadaşları 8000 lira kazanırken kendilerinin 7000 lira kazandığı duruma tercih ederler. Oysa 7000 lira 8000 liraya göre reel olarak daha iyidir. Kıyaslama yapmak zihninizi ve hislerinizi yanıltır.

Zannettiğiniz kadar akıllı değilsiniz, bunu bilerek paranızı bilinçli şekilde harcayın. Hesaplama yapmadan vereceğiniz her karar sizi yanıltacaktır