Son zamanlarda dolandırıcılık vakalarının çok arttığını fark etmiş olmalısınız. Belki sizin belki çevrenizdekilerin başına gelmiştir. Medyaya yansıyan haberlerden son derece eğitimli insanların hatta hakim ve avukat gibi hukuki süreçlere hakim olan insanların dahi dolandırılabildiklerini biliyorsunuz. Bu yazıda bu olayların nasıl gerçekleştiğinden ve nasıl korunabileceğinizden bahsetmek istiyorum.
Aslına bakarsanız dolandırıcılar da satıcılar, psikologlar ve terapistlerinkine benzer yöntemlerden yararlanırlar çünkü davranış ve kararlarımız beynimizin karar alma sisteminin bir sonucudur. Tüm ikna işi ile uğraşan insanlar beynimizin temel iki bilişsel sisteminden haberdardırlar; bilinç ve bilinçaltı… Bilinç basit olarak bizim akılcı, hesapçı ve rasyonel tarafımızdır, bilinçaltı ise dürtüsel ve otomatik tarafımız. Aslında kararlarımızın bilinçli şekilde oluştuğunu düşünmeyi severiz ancak çoklukla bilinçaltı sistemimizle hızlı kararlar veririz. Bunun sebebi bilinçaltımızın bizi tehlikelerden korumak üzere evirilmesi ve hızlı karar verebilmek için birtakım kestirmeler kullanmasıdır. Örneğin, dolandırıcıların konu olarak polis, adliye, icra, dava, para kaybı benzeri konuları seçmesinin nedeni korkunun beynimizi bilinçaltı konumuna geçiriyor olmasıdır. Tıpkı eski günlerde ormanda bir vahşi hayvan saldırısından kurtulmak için nasıl içgüdülerimizi ve reflekslerimizi kullanıyorsak otomatik sistemimiz olan bilinçaltı kontrolü ele alır ve hızlı bir karar üretir. Dürtüsel kararlar yaşamsal tehditlerde işe yarar ancak günlük yaşamda akıllıca davranmamız gereken kompleks kararları da bilinçaltıyla aldığımızda hatalar ortaya çıkmaya başlar.
Bilinçaltı dürtüseldir, rasyonel davranamaz, hesap yapamaz, detaylı değerlendirmeler yapamaz… eğer yapmaya kalkışsaydı birçok tehlikeden kurtulamaz ve ölürdük. Ancak tehlikeli görünen bir insandan uzaklaşmak gibi dürtüsel bir eylemi bir ürün satınalmak için de kullanmaya kalkarsanız sorunlar yaşamaya başlarsınız. Temelde dolandırıcılar sizi korkutarak bilinçaltı sisteminizle hızlı karar vermeye zorlarlar. Bankada adınıza kredi çekilmiştir, hesabınızdan para çekilmiştir, adınıza icra dosyası vardır, polis araması vardır, yani baktığınızda hep kurtulmanız gereken bir tehdit vardır ve bunun için çok az süreniz vardır.
Dolandırıcılıkta en önemli teknik zamanı sınırlandırarak beyni panikle hatalı karar vermeye zorlamaktır. Telefonda hemen işlem yapmaya zorlarlar sizi; o sırada banka hesaplarınıza girerek kendiniz kontrol etmeyi, eğer icra takibi varsa UYAP sistemine veya e-devlet hesabınıza girerek kontrol etmeyi, polis veya dava gibi konular varsa karakolu veya savcılığı kendiniz arayarak kontrol etmeyi düşünemezsiniz. Aslında yapmanız gereken şey; alabildiğiniz tüm bilgiyi almak ama telefonda hiçbir işlem yapmamaktır. Telefonu kapadığınızda sakinleşmeye ve daha derin düşünmeye başlayacaksınız, bilinciniz devreye girecek, en basitinden internete girerek sizi tehdit ettikleri e-haciz işleminin yalnızca devlet borçları için olduğunu göreceksiniz, bir arkadaşınızla, avukatınızla, bankacınızla konuşacak ve işin aslını öğreneceksiniz.
Tüm bunları yapabilmeniz için kural; asla anlık kararlar vermeyin ve sizden isteneni hemen yapmayın! Telefonu kapatın ve konuyu araştırmaya başlayın, zaten bu durumda birçok acemilik fark edeceksiniz. Örneğin dolandırıcı mobil hattan aramıştır ama mobil hat sanki şirket hattı gibi yönlendirme yapmaktadır, o şirkette o isimde bir çalışan yoktur, icra dosyanızın numarası verilmemiştir, banka hesabınızda herhangi bir hareket yoktur vesaire vesaire… Tüm bunları fark etmenin kuralı dolandırıcılık olsun olmasın tüm konuları değerlendirmek için mutlaka kendinize yeterli zaman tanıyın, asla anlık kararlarla hareket etmeyin. Her konuyu önce araştırın sonra karar verin ve kandırılmamak için her zaman hikayelere değil rakamlara bakın.
Rakamlarla düşünmek bilincinizi devreye almak demektir, bu durumda dürtüsel tarafınız devreden çıkmış ve sağlıklı bir değerlendirme yapmaya başlamışsınızdır. Tehdit edildiğiniz konu her ne ise onu kendiniz araştırın. Bu araştırmayı asla size verilen telefon numarası, web yönlendirmesi veya link ile yapmayın. Her zaman oradan çıkarak kendiniz yeniden resmi internet hesaplarına girerek veya resmi telefon numaralarından temas kurarak yapın. Arandığınız numaraların kime ait olduğunu basitçe internette kontrol edebilirsiniz, linklerin ise göndericisinin üzerine tıklayarak ismin altındaki kullanıcı hesabını görebilirsiniz. Böylece bankanız gibi görünen bir göndericinin hesap adının Rus ekli bir hesap olduğunu fark edersiniz. İster bir satış önerisi isterse bir dolandırıcılık teşebbüsü olsun hatalı karar vermemek için yapmanız gereken şeyler;
- Hemen karar vermeyin, hemen işlem yapmayın, konuyu detaylıca öğrenin ve incelemek için kendinize zaman verin. Unutmayın ki size gelecek uyarılar gerçek bile olsa öyle size son anda Ayşe veya Fatma’nın özel telefon aramasıyla gelmez. Resmi bildirimler adresinize tebliğ edilir. Resmi telefon numaralarını internetten kolayca kontrol edebilir, sizi arayan insanların orada çalışıp çalışmadığını sorgulayabilirsiniz.
- Size anlatılan hikayedeki sayısal unsurları isteyin; dosya numarası, yazışma numarası ve tarihi, iletişim kuran kişinin sicil numarası, önce yapıldığı iddia edilen arama ve yazışmaların tarihleri ve sayıları, hesabınızdan çekildiği iddia edilen paranın tutarı, kredi çekildiği bilgisi varsa kredi sözleşmesinin olup olmadığı, tutarı, şube bilgisi, krediyi onaylayan kişi vb… Dolandırıcılar akıllıdır ama tüm maddi gerekleri yerine getirecek kadar bir kişiye odaklanamaz ve bu detayda hazırlanamazlar. Bu arada kişisel bilgileriniz ile güven kazanma çabalarını dikkate almayın zira her birimizin kişisel bilgilerin çalındığı ve piyasada satıldığı bir sır değil.
- Telefon bekleme sinyali, polis telsizi sesleri, yönlendirme anonsları gibi şeyler sizi etkilemesin, bunları yapmak çok kolaydır. Günümüz teknolojisiyle kendi çocuğunuzun sizi görüntülü arama ile arayarak acil paraya ihtiyacı olduğunu söylemesine bile inanmayın. Evet ses ve görüntü çocuğunuza aittir ama bunun yapay zekayla kurgulanması çok kolaydır. Dolayısıyla böyle bir arama aldığınızda telefonu kapayarak çocuğunuzu kendiniz aramalısınız. Dolandırıcılar sizi paniğe sevk ederek dengenizi kaybettirmeye ve çocuğunuza bir şey oldu endişesiyle bilincinizi kaybetmenize neden olurlar.
- İnternet üzerinden dosya yüklemeyin, size gönderilen linkleri tıklamayın, formları doldurmayın… Resmi ve yetkili kurumların bunları yapabilmek için resmi siteleri vardır, daha da ötesi e-devlet sistemi hakkınızdaki dava, icra, takip, abonelik, vergi borcu gibi size gerekli tüm bilgileri içerir; öncelikle buralardan gerekli kontrolü yapmalısınız.
- Acele etmeyin, zaman kazanın, sakinleşin, arka planı inceleyin, gerekirse başkalarına danışın, yetkili mercilerden teyit ve kontrolünü yapın, konuyu getirisi ve götürüsüyle rakamsal olarak değerlendirin… Tüm bunları yapabilmeniz bilinçli değerlendirme sürecindesiniz demektir. Bunu yapmaya başladığınızda tutarsızlıkları, bilgi eksikliklerini fark edeceksiniz. İnternette tehdit edildiğiniz konu hakkında gerekli bilgileri bulabilirsiniz, böylece sürecin nasıl işlediğini, yetkili mercileri, nasıl kontrol edebileceğinizi anlayacaksınız.